Ta’lim tizimida erkin va ochiq kodli dasturiy ta’minot va ularning o‘zbek tiliga tarjimasi

Akmal Xushvaqov Meliyevich – SamiISI qisgudagu 1-son akademik litsey ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi

Biror dasturning birota mamlakatda ommaviylashishi uchun o‘sha mamlakat tiliga o‘girilishi kerak. Bu o‘sha mahsulotning o‘sha mamlakatda ommaviylashishiga sabab bo‘ladi. Masalan, Sobiq “Nokia” firmasi allaqachonlar telefonlarini O‘zbekistonda ko‘proq sotish uchun o‘zbek tiliga o‘girishni boshlab yuborgandi. O‘sha vaqtlarda “Microsoft” kompaniyasi ham o‘z operatsion tizimi “Windows Vista”ni “Spells” firmasi bilan hamkorlikda (tarjima sifati o’ta past bo’lsa-da) tarjima qildirgandi. Keyinchalik, “Samsung”, “HTC” va “LG” kabi firmalar ham mobil telefonlaridagi tizim va ilova dasturlarni o‘zbek tiliga o‘girtira boshlashdi. So‘nggi yillarda mashhur Google kompaniyasi ham o‘zbek tiliga e’tiborini qaratdi. Google Web Qidiruvi, Google Xaritalar, Android operatsion tizimi va Google Tarjimon xizmatining o‘zbek tilida paydo bo‘lishini shuni ko‘rsatmoqda. Bularning hammasi o‘sha firmalarning o‘z mahsulotlarini O‘zbekistonda ko‘proq sotilishi, bozorni egallash uchun qilinayotgan asosiy harakatlardir, lekin shunday dasturiy ta’minotlar borki, ular pul bilan tarjima qilinmaydi, chunki dastur asoschilarida bunday imkoniyat yo‘q. Asosan o‘z mahsulotlarini bepul, hissa qo‘shuvchilar hisobiga turli tarjima xizmatlari orqali tarjima qildirishadi. Bunday dasturiy ta’minotlarning ko‘pchiligi erkin va ochiq kodli dasturiy ta’minot hisoblanadi. Linux Torvald tomonidan birinchi marta ishlab chiqilgan va hozirda juda ko‘p distributivlariga ega Linux operatsion tizimi ham shular jumlasidandir.

Hozirgi kunda “Windows”, “Mac OS” kabi operatsion tizimlar bilan birga “Linux” operatsion tizimidan ham ko‘pchilik foydalanmoqda. O‘zbekistonda ham anchagina Linuxchilar mavjud. Yurtimizda dastlab Linux’ni o‘zbek tiliga o‘girish ishlarini 2001-yilda Mashrab Kuvatov boshlab bergandi. U kishi tomonidan “Mandriva Linux” deyarli to‘liq o‘zbek tiliga tarjima qilingan edi. Keyinchalik “Mandriva Linux” tarjimalari to‘xtab qoldi. O‘sha yillari Nurali Abdurahmonov ham “Paradox-Neo” firmasi tomonidan ishlab chiqilayotgan “East Linux” tarjimalari ustida ishlash bilan birga “Open Office” kabi dasturlarni o‘zbek tiliga o‘girdi. Afsuski, “EastLinux “dunyo yuzini ko‘rmadi. Keyinchalik, kamina tomonidan “Ubuntu” linux distributivi o‘zbek tiliga o‘g‘rila boshlandi. Ancha qismi kirill alifbosida tarjima qilindi ham. Keyinchalik vaqtim kam bo‘lganligi va boshqa loyihalar bilan ishlaganim uchun “Ubuntu” tarjimalari bilan shug‘ullana olmadim. Ushbu loyihaning koordinatori bo‘lganligim uchun bir necha tarjimonlarni so‘rovlari bo‘yicha www.launchpad.net saytidagi “O‘zbek Ubuntu tarjimonlari” guruhiga qo‘shdim, lekin bular yaxshi natija bermadi. Hozirgi kunda ba’zi tarjimonlarning tayyor kirill alifbosidagi tarjimalarni lotinga xatolar bilan o‘girayotganining guvohi bo‘lyapman.

Bundan bir necha yillar muqaddam “Doppix” nomli o‘zbekcha linux distributivi ishlab chiqildi. U asosan “Mandriva Linux” asosida tayyorlangan edi. Ushbu ishlar uchun hech qanday e’tirozim yo‘q, lekin bitta yangi operatsion tizim yaratgandan ko‘ra, tayyor ta’lim uchun foydali bo‘lgan distributiv o‘zbek tiliga o‘girilganda, ancha foydaliroq bo‘lar edi (Xorijlik insonga o‘zbek milliy kiyimlarini kiygizgan bilan u o‘zbekka aylanib qolmaydi). Buning ustiga ancha sarf-xarajatlar kamaygan bo‘lardi. Lokalizatsiydan tashqari qolgan sarf-xarajatni o‘zbek maktablari uchun o‘sha distributivga mos dastur ishlab chiqarishga sarflasa bo‘lar edi. “Doppix” o‘sha ishlab chiqilganligi bo‘yicha qolib ketdi. Hech qanday yangilanishlar qo‘shilmadi (Bu mablag‘ bilan bog‘liq muammo deb o‘ylayman). Agar birorta standart linux distributivi tanlanganda edi, yangilanishlarni o‘sha tizim yaratuvchilaring o‘zlari amalga oshirib boraverar edi (Masalan, “Ubuntu” operatsion tizimining yangi versiyasi bir yilda ikki marta chiqadi).

Menimcha, bunday hollarda eng yaxshi tanlov - “Ubuntu“ning ta’lim uchun mo‘ljallangan “Edubuntu” versiyasi o‘zbek tiliga o‘girilsa, qolgan muammolar o‘zi hal bo‘laverar edi deb o‘ylayman. Ya’ni tizim yangilanishlarini tizim mualliflarining o‘zlari amalga oshiraverardilar. Faqat o‘zbek tili uchun ba’zi qo‘shimcha yangi dasturlar yaratish mumkin bo‘ladi.

“Edubuntu” dastlab “Ubuntu Education Edition” deb nomlangan. Rasmiy tarzda Ubuntu operatsion tizimiga asoslangan bo‘lib, sinfxona, maktab, uy va turli jamoada ishlatish uchun mo‘ljallangan.

“Edubuntu” turli mamlakatlardagi o‘qituvchilar va texnologistlar bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan. Unda asossan 6-18 yoshlar oralig‘idagi foydalanuvchilar uchun mo‘ljallangan ta’limga asoslangan dasturlar mavjud. “Edubuntu”da Linux Terminal Server Project, kata miqdordagi ta’limga asoslangan dasturlari, jumladan, GCompris, KDE Edutainment Suite, Sabayon Profile Manager, Pessulus Lockdown Editor, Edubuntu Menueditor, LibreOffice, Gnome Nanny va iTalc kabi ko‘pgina boshqa dasturlar bor. Edubuntu CD disklari ilgari “Shipit” xizmati orqali mijozlarga tekin yetkazib berilar edi. 8.10 versiyasi (2008)dan so‘ng, uni faqat DVD formatda internetdan yuklab olish mumkin.

Kamina tomonidan ba’zi dasturlar o‘zbek tiliga o‘girildi. Masalan “Rubyk”, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun matematikani o‘rganish bo‘yicha “iStoa” dasturi, Mozilla Firefox brauzeri, “Klamov” antivirusi va boshqalar.

Undan tashqari, menimcha, bemalol litsey, kollej va institutlarda ham “Edubuntu”ni ommaviylashtirsa bo‘ladi. Masalan, “Turbo Pascal” dasturlash tili maktab va kollejlarda informatika darslarida o‘rganiladi. Ko‘pchilik “Windows” operatsion tizimida “Turbo Pascal”ning pullik versiyasidan foydalanadi. “Ubuntu”da esa uning “Free Pascal” degan bepul versiyasi mavjud. Hatto “Pascal”ga asoslangan “Delphi”ning bepul “Lazarus” versiyasini ham “Ubuntu”da ishlatish mumkin. “Photoshop” o‘rniga “Gimp”, “Corel Draw” o‘rniga “Inkscape”, “3D Max” o‘rniga “Blender” ni ishlatish mumkin.

Qisqasi, “Edubuntu” o‘zbek tiliga o‘girilsa, undan ta’lim maqsadida foydalansa bo‘ladi. Uni tarjima qilish ishlarini www.launchpad.net saytida amalga oshirish mumkin. Buning uchun tilni bilish, ozroq hafsala va vaqt kerak bo‘ladi.